Edebiyat dilin mahkemesidir

Mehmet Atılgan Aslan - 21 Nisan 2009   bu yazar neler yazar?

---

Bilmeyenler için söyleyeyim. Elif Şafak'ın son çıkan romanı Aşk, önce İngilizce yazılmış olup daha sonra Türkçe'ye Kadir Yiğit Us tarafından çevrilmiştir. Aşağıdaki tırnak işaretli yerler Elif Şafak'ın romanını neden İngilizce yazdığına dair, 19 Nisan 2009'da Taraf Gazetesi'nin Pazar ekine verdiği röportajdan alınmıştır.

"Romanda dil hep geri planda kalır, ne anlattığınıza önem verilir. Dil şiirin meselesidir. Ama benim için ne anlattığım kadar nasıl anlattığım da önemlidir."

İlginç bir genelleme. Yaşar Kemal, Orhan Kemal, Sabahattin Ali, Orhan Pamuk (her ne kadar Türkçe'yi doğru kullanmıyor dense de kendine özgü bir dili olduğu aşikâr) Faruk Duman, Mehmet Eroğlu… Bu yazarların hepsi de Türkçe'yi kullandı ve bazı kitapları, ne anlattığından çok anlatış şekilleriyle, dili kullanmalarındaki yaratıcılıklarıyla Türk edebiyatında, bazıları da dünya edebiyatında kendilerine saygın bir yer buldu.

Elif Hanım, sanırım İngiliz dilini çok fazla araştırmaktan büyük Türk yazarların Türkçe'ye getirdiği yenilikleri ve zenginlikleri unuttu.

"Bu gün konuştuğumuz 300 kelimelik Türkçe bana yetmiyor," diyor.

Üç yüz kelime mi? Kahvehane dilinden mi bahsediyor acaba? Amerika ve İngiltere sokaklarında binlerce kelimeyle mi konuşuyor insanlar? Ya da Türkçe'yi küçümsemek için mi üç yüz kelime demiş merak ettim doğrusu.

"Aslında Türkçe'nin bir kabahati yok, bizim kabahatimiz var, daralttık Türkçe'yi, ben bunun üzerine çok düşünüyorum," demiş. Belli, Türkçe'yi nasıl zenginleştireceğini o kadar çok düşünmüş ki, çareyi İngilizce bir roman yazmakta bulmuş.

"İngilizce benim için çok matematiksel bir dil, zihinsel bir dil, ve çok duygusal bir dil. Kelime haznesi bakımından İngilizce çok zengin bir dil."

Bir dilin matematikselliği, senin için benim için değişmez. Bir dil ya mantıklı kurallar içerir, ya da İngilizce gibi değişken, tutarsız kurallar içindedir. İngilizce için şu güne dek çok şey duymuştum ama ilk defa birinden matematiksel bulunduğunu duyuyorum.

Aslen Latince'den türeyen, Fransızca, Almanca ve İspanyolca'yla çiftleşerek günümüze gelen ve üretken olmayan bir dilden bahsediyoruz. Arapça ve hatta Nepalce'den bile İngilizce'ye bir çok kelime geçmiştir, geçmeye de mecburdur, çünkü İngilizce kısır bir dildir. Çok merak ediyorum, acaba Elif Şafak romanında, İngilizce'de olup da Türkçe'de karşılığı olmayan kaç tane kelime kullandı?

Şimdi, Elif Hanım, Türkçe'yi matematiksel ve zihinsel bir dil olarak bulmuyor ya, bu konuyu biraz araştırdım ve güzel bir yazı buldum (yazarı çoğu yerde Ahmet Okar diye geçiyor umarım yanlış değildir). Yazının bazı yerlerini burada zikretmek istiyorum:

"İngilizce-Türkçe sözlükte "sick", "ill" ve "patient"ın karşısında hep "hasta" yazar. Bu bağlamda İngilizce'nin üç kat daha fazla sözcük içerdiği söylenirse bu doğrudur. Ancak, aradaki farkların Türkçe'de vurgulanamadığı söylenmeye kalkılırsa bu yanlış olur: "Doktor falanca beyin hastası olmak", "böbrek hastası olmak", "İnternet hastası olmak", "filânca şarkının hastası olmak" arasındaki farkı Türkçe konuşan herkes bir çırpıda anlar. Bunun nasıl olabildiğini görmek zor değildir. Bir kalem alıp, alt alta:

3 + 5 =
12 + 5 =
38 + 5 =

yazmak, sonra da bunları toplamak yeterlidir. Hepsinde aynı "+ 5" yazdığı halde sonuçlar farklı çıkıyorsa, Türkçe'de de hepsinde aynı "hastası olmak" ifadesi geçtiği halde sonuçlar farklı olacaktır.

Türkçe'nin az araç ile çok iş yapmasının sırrı matematikte yatar. 0 dan 9 a kadar 10 tane rakam, artı, eksi, çarpı, bölü dört işlem işareti ve bir ondalık ayracı virgül, yani topu, topu 15 simge ile sonsuz sayıda işlem yapılabilir. Türkçe de benzer özellikler gösterir. Türkçe matematiğe dayalı olmaktan da öte, neredeyse matematiğin kılık değiştirmiş halidir. Sözgelimi İngilizce'de geçmiş zaman, fiil çekimlerinde "go", "went" olurken "do", "did" olur. Çoğul ekleri için de durum aynıdır: "foot", "feet" olurken "boot", "beet" değil "boots" olur.

Bunun tutarlı bir iç mantığı yoktur, tek çare böyle olduklarının bellenmesidir."

İngilizce'de bunun gibi o kadar çok örnek var ki! Mantıklı, matematiksel dile bakar mısınız?

"Türkçe'de ise, statik kelimeleri ezberlemek yerine dinamik kuralları öğrenmek gerekir. Türkçe'de neredeyse istisna bile yoktur. Olanlar da ses uyumu gereği "alma" olması gereken meyve isminin "elma" biçimine dönmesi gibi birkaç minör istisnadır. Kurallar, güçlü ve kesindir.

Ve o kadar zengin, güçlü, üretken bir dildir ki, bazı sıfatlar sözlükte yer almadığı halde halk arasında gayet iyi bilinir ve en önemlisi Türkçe kuralına uygundur, örnek: Kıpkırmızımsı.

Türkçe teknik açıdan mükemmel bir dildir. Bu mükemmelliğin nedeni matematik ile olan iç içeliğidir."

Buradan Oktay Sinanoğlu'na dönelim:

"Matematiksel yapısından dolayı Türkçe dünyadaki en iyi bilim dilidir."

Türkçe'deki kelime haznesi İngilizce'ye oranla daha azdır. Bu doğru. Ama bu Türkçe'nin yetersiz kalması anlamına mı gelir? Eğer fakir bir dil olsaydı Nazım Hikmet ve Yaşar Kemal sanırım dünyanın en saygın edebiyatçıları arasında olmaz, Orhan Pamuk'a da Nobel Edebiyat Ödülü verilmezdi. Hem, bir nesneyi İngilizce'deki gibi bir çok kelimeyle adlandırmanın (o kelimelerin her biri de başka başka dillerden kırılarak getirildiyse ve tek bir manaya geliyorsa hem de) ne manası var ki?

Türk Dil Kurumu'nun güncel Türkçe sözlüğüne göre Türkçe'de "111.027" kelime bulunuyor. Bunun 14.913'ü yabancı kökenli.

Yabancıları geçelim hadi, geriye 95.000 civarında kelime kalıyor. Sanırım Elif Hanım Aşk romanında 100.000'in üzerinde kelime kullandı. (Yaşar Kemal'in romanlarında ortalama 3.500 kelimeyle çok şey anlattığını unutmayalım) Ve sanırım 95.000 kelime ona yetmedi de, Fransızca, Almanca ve İspanyolca'daki kelimelerin çiftleştirilmesiyle ortaya çıkan ve adına İngilizce denilen "kısır, kırma, fahişe" dili seçti.

Bu yüzden, neden İngilizce'yi seçtiğiyle ilgili yaptığı açıklamaların hiç birini samimi bulmadım. Hatta komik buldum. Bu konuda konuştukça da battığını düşünüyorum. Özellikle de İngilizce'yi matematiksel ve zihinsel bulması konusunda. Keşke bunun yerine "ben İngilizce'ye aşığım, romanlarımı dünyanın en çok konuşulan üçüncü dili olan İngilizce yazarak daha büyük bir şöhrete ve paraya ulaşmak istiyorum" deseydi, ya da en basitinden ve kestirmesinden "Türkçem yeterli değil," deseydi, ya da bari "İngilizce'm çok daha kuvvetli" deseydi de bu komik duruma düşmeseydi.

Hani bir yazar yabancı bir dilde roman yazar da, kendi diline karşı bu kadar yabancı nasıl kalabilir? Nasıl ana dilini bu kadar küçümseyebilir?

Ayrıca, madem İngilizce bu kadar zengin bir dil ve Türkçe yetersiz, nasıl oluyor da, romanınızı Türkçe'ye doğru ve düzgün bir şekilde çevirtebiliyorsunuz? Dahası, neden bunca zahmete giriyorsunuz? Ne de olsa Türkçe gibi fakir bir dil sizin dilinizin ağırlığını ve zenginliğini kaldıramayacaksa… Sakın bunun cevabı, son kitabınızın ilk baskısının 100.000 adet yapılması olmasın?

* * *

Elif Şafak'a şöyle yaklaşanlar ve arkasında duranlar da var:

"Mevlevi kültürünü, Türk kültürünü dünyaya tanıtıyor."

Bu da tuhafıma giden, edebiyat kültürüme ters gelen bir saptama.

Avrupalıların, Amerikalıların Mevleviliği tanımasından kime ne?

Romanların bir konu hakkında okuyanı bilgilendirmek gibi bir meselesi yoktur, en ilkel tabiatıyla bir romanın asıl meselesi, çağına ayna tutması, okuyanı hikâyeye inandırmasıdır. Elif Şafak'ın Mevleviliği yorumlamadığını ve hata yapmadan aktardığını nereden biliyoruz ki? Amerikalılar, Mevlevi kültürünü öğrense ne olacak? Iraktaki çocukları öldürdüğü için Anadolu'ya gelip, sema yaparak Müslümanlardan canı gönülden özür mü dileyecekler? ("Gönül" sözü de önemli ve güzel bir kavramdır, hiç bir dilde karşılığı yoktur, Türkçe'mizin çok şey ifade eden duygusal kelimelerinden biri daha!)

Benim yazarım kendi diline bu kadar yabancıyken, kendi dilini bu kadar cahilce aşağılıyorken, elin Amerikalısı kendi dilinde roman yazmayan birinden benim topraklarımın hikâyesini duysa bu beni çok mu onurlandıracak? Edebiyat bir dilin mahkemesidir, yargılanmasıdır; toplumun ezilenlerin, fakirleştirilenlerin, seslerini duyuramayanların, fikren zenginleştirildiği, eleştirildiği, tahlil edildiği bir mutfaktır. Bir toplumun kendi kültürünün propagandasını yapmak için yaratılan ve yayılan bir virüs değildir.

Romanların asıl görevi, insanoğluna yeni fikirler vermektir, toplumun sakat yönlerini ifşa etmektir, yüzüne dev ve ışıltılı aynalar tutmaktır, muhalifliktir, devrimciliktir. Kendi kültürümüzü tanıtıyor denmesi bana göre romana sığ ve milliyetçi bir zihniyetle yaklaşmaktır. Romanlar kültür emperyalizmine alet edilemez! Hiçbir yazar da buna alet olmaz zaten!

Ve en önemlisi, (aynı zamanda Zaman Gazetesi yazarı olan) Elif Şafak'ın acaba gerçek niyeti kültürümüzü tanıtmak mı? Belki kendisi çok seviyor Mevlevi kültürünü, ya da pek fazla bir şey bilmiyor bu kültür hakkında. (Paul Auster'in bir sözü var: "Yazarlar en çok bilmediği konularda yazmayı sever." ) Ya da belki de sırf kendi kişisel merakından, tatmininden yazmıştır.

Sonra, bizim okullarımızda, üniversitelerimizde, çocuklarımız İngilizce eğitimle "terbiye ediliyorsa" (maalesef okullar insanlara bir şeyler öğretmek için değil, onları köpekleştirmek, fikirsizleştirmek, koyunlaştırmak için vardır), Türkçe'miz, İngilizce işgaline maruz kaldıysa, Elif Hanım'ın da şikâyet ettiği gibi topu topu 300 kelimeyle konuşurken bir de araya İngilizce kelimeler sıkıştırılıyorsa, iş yerlerine lokantalara, barlara, sosyal hayatımızın içine ışıltılı tabelâlarla İngilizce isimler kazınıyorsa, kısacası gırtlağımıza kadar zaten her gün İngilizce tarafından beyinlerimiz düzülüyorsa, Elif Hanım, düzengillerin diliyle, Anadolu Kültürü'nü dünyaya anlatsa ne olur anlatmasa ne olur? Zaten bu ülkenin gençleri, yıllardır matematikten tarihe kadar pek çok dersi İngilizce öğrenerek fikirsizleştirilmedi mi, cahilleştirilmedi mi? Bu mudur aydınlığın, yazarlığın, entelektüelliğin getirdiği en son basamak: "Türkçe sığ bir dil, İngilizce zengin."

Eksiksiz her hafta bir dergide, bir televizyon kanalında, Elif Şafak'ı görüyorum. Gene İngilizce yazıp Türkçe'ye çevirtilen Baba ve Piç romanı yüzünden 301'den yargılandıktan sonra romanı Türkiye'de satış rekorları kırmıştı. Gene İngilizce'den çevrilen son romanı (o bu romanın çeviri romanı olmadığını iddia ediyor, çünkü romanı çevirmen çevirdikten sonra Elif Hanım tekrar gözden geçirmişmiş) "Aşk" ise Doğan Yayınları'ndan 100.000 adet basılarak iki ay önce kitapçı raflarına gönderildi. Maymun medyamız da (zaten bir çoğu Aydın Doğan'ın olan) sağ olsunlar kitabın bol bol reklamını yapıyorlar.

Şimdi sözün bittiği yere geldik. İngilizce Aşk'ının bizi indirdiği en son basamağa. Aşağıya, bana yıllar önce gelen bir elektronik postayı olduğu gibi aktaracağım. Yazıyı okuyunca bir ülkenin ulaştığı kültürel zenginlikle gurur duyacaksınız:

"Dabülü" nedir?

Aslında "Dabülü", tüm özelliklerini kaybetmekte olan bir ulusun, çağdaşlaşmak adına her şeyini (namusunu, malını, ülkesini) yitirme yolunda, "The Marmara" ile başladığı yolda, basın ve yayın yardımıyla ulaştığı önemli bir basamağın simgesidir. Komik değil, ağlanması gereken bir olaydır…

Olay aslında basit bir adres kodlamadan kaynaklanır…

Gönderici telefonla adres sorar. Santral "Promosyon depo, Posta kodu:34544 Güneşli İstanbul, Hürriyet Medya Towers," şeklinde yanıtlar.

Gönderici "son söylediğinizi anlayamadım" der, "tekrar edebilir misiniz?"

Santral de adamın anlaması için TOWERS'ı şöyle kodlar: Trabzon, Ordu, DABILYU, Edirne, Rize, Sivas.

Hayatında ilk defa "towers" kelimesini duyan gönderici de kafası karışmış bir şekilde mektup zarfına aynen bunları yazar:

Trabzon, Ordu, Dabülü, Edirne, Rize, Sivas

(Mektubun orijinalini görmek isteyenler, google image'a "dabülü" yazıp arayabilir.)