Korkma güzel korkma, kist hidatik adam yemez

Remzi Öztürk - 22 Ocak 2002   t?m yaz?lar?

---

Necdet Şen'in Ampirik yazısını okuyana kadar bundan 2-3 ay öncesinde cereyan eden hararetli tartışmalardan haberim olmamıştı. O yazıları yeni gördüm (yukarıdaki tarih itibariyle).

Tabii o zamanlar siteyi tanımıyordum sadece 4KM sitesinde bir link görmüştüm yaklaşık bir-iki ay önce, başlık ilginçti, hatta havalı da denebilir:

Plazanın penceresinden görünen dünya…

"Dur" dedim, "bir okuyalım, iyi bir yazıya benziyor bu". Okudum da… Öyle ki sitenin tasarımını dahi beğendim, "hah" dedim, "işte ben de bir-iki küçük düzenlemeyle böyle bir site yapayım" .

Derkenar'ı tanıma hikâyem kısaca böyle. Şimdi gelelim kedi ve köpeklerin "tüylerinden bulaşır" denen, insanlarda kist hidatik hastalığı etkenine dair uzunca bir "zeyil" döşenmeye.

Bu kist hidatik yapan parazite (solucana) adıyla sanıyla Echinococcus granulosus granulosus derler. (Adınının son iki kelimesinin baş harflerini büyüteyim veya altını çizeyim demiyesin Neco abi, nomenclatur böyle.)

Bu tenyagillerden olan parazit, esasen kedi-köpek, kurt-çakal, tilki gibi bilumum etobur hayvanların barsaklarında yaşar ve bu hayvanlara hiiiç bir zararı yoktur, yediklerini sömürmek dışında. Yani hasta-masta etmez, kafasındaki çengellerle hayvanın barsak duvarına yapışır, emer de emer.

İyi besleniyosa hayvan (konakçı denir ona) sorun yoktur.

- Peki kimin için sorun vardır?

Ara konakçılara.

- Kim onlar, arakonakçı nedir?

Anlatıyorum bi saniye: Bu tür parazitler bir nevi "ilkel" canlılar sayılırlar, yukarıda da yazıldığı gibi beslenmelerini asalak (asılarak) beleşe getirdikleri gibi, gelişme süreçlerini de tek başına tamamlamaktan acizdirler. Bu yüzden gelişme evrelerini başka bedenlerde tamamlarlar.

Kısa süreli kaldıkları bu canlılara arakonakçı derler. Echinococcus'un arakonakçıları evcil memeliler (koyun, keçi, sığır, at) ve insandır.

- İnsanı parantez dışına aldığın iyi oldu Remzi.

- Sus, dikkatimi dağıtma şimdi, önemli bi şey anlatıyorum burada.

- Peki.

Önce etkeni tanıyalım:

2-3 mm uzunluğunda ve yassı bir yapıda olup 3 boğumu vardır, son bölümü olgunlaşmış yumurtalardan oluşur. Bu yumurta paketleri kedi veya köpeğin dışkısıyla dış ortama atılırlar. Yumurtalar kuraklığa, soğuğa ve sair etkenlere karşı dirençli olup 1 yıl dayanabilirler. Yumurtalar eğer otlak, çayır gibi yere düşmüşse buralarda otlamakta olan koyun, sığır gibi evcil hayvanların bağırsaklarına…

- Maalesef klavyede noktalı virgül yok, buraya da lâzım oldu işte.

- Canım, sen de kısa tut cümlelerini.

Şayet çocuk parkındaki kumlara düşmüş ise buralarda oynayan çocukların barsaklarına geçebilir. Tabii geçişin ağız yoluyla olması şarttır. Ağız yoluyla arakonakçılara gelen yumurtaların, sindirim kanalında kabuğu yumuşar ve barsaktan emilerek karaciğere gelirler.

Echinococcus'un arakonakçıda herhangi bir organ tercihi yoktur. Ama en sık karaciğer ve akciğerde görülmesi, buraların zengin kılcal damar ağına sahip, kan akımının yavaşladığı yerler olması sebebiyledir (yani bi yerleşti mi bi daha kimse kımıldatamıyo onu oradan).

Sonra bu yumurtalar yerleştikleri yerde hemen bir kese oluşturmaya başlarlar. Kesenin içinde sıvı dolmaya ve hacmi büyümeye başlar. İçerisinde protoskolex denen Eccinoccus'un baş kısmının taslağı oluşur. Protoskolex oluştu mu kese olgunlaşmış demektir. Artık ara konakçının dışına çıkıp asıl yaşama yeri olan kedi-köpek, kurt-çakal vs barsağına dönmeye hazırdır.

- Peki nasıl çıkacak?

Tabii ki arakonakçı bir gün kesilecek, bir ağacın dalına arka bacağından asılıp yüzülecek, çevrede çoluk-çocuk seyire dalmış neşe içinde iken, iş bilir kasap karnını yarıp işkembeyi leğene indirdikten sonra karaciğere uzanacaktır. Bir iki evirip cevirmeden sonra keseyi görecek, üst boğumundan tutup suyunu kaçırmadan ustalıkla kesip, etrafta bekleşen kedi veya köpeğe "alın len keratalar bu da sizin hakkınız" diyerek mutlulukla fırlatacaktır.

- Sonra?

Sonrası mı kaldı, gene başa döndük ya, işte size çevirim: Yine kedi ve köpeğin barsağında kesenin içindeki protoskolex'in açılarak barsağa yapışması, büyümesi 3 boğumlu halka oluşturması, 3. halkanın olgunlaşan yumurtalardan oluşup kopup dışkıyla yer yüzüne düşmesi, gene otlayan hayvanlar veya kumda masumane oynayan çocukların ellerini yıkamadan bir şeyler yemesi… Böyle sürüp gider işte.

- Peki zinciri nasıl kırabiliriz veya nerede kırmak lâzım?

1- Konakçılaradaki parazit etkenini yok etmek. İlaç tedavisi ile paraziti söküp atmak.

2- Enfekte olmuş arakonakçıdaki keseleri hayvanlara yedirmemek. Bu şekilde döngü kırılır.

Şimdi pratik sorulara geçelim:

- Evinize kedi-köpek alacaksınız "kist aşısı" tabir edilen şeyi yaptıracak mıyız, gerekli mi?

Hayvanı tanıyorsanız, doğma büyüme o meşhur "keseden" yemediğini biliyorsanız ve bundan sonra da hayvan gözünüzün önünde olacaksa gerek yok. Diyelim ki dışarıdan (sokaktan da olur) bilmediğiniz bir hayvan aldınız evde beslemek istiyorsunuz, yaptıralım mı o şeyden? Evet yaptırın, iyi olur, ne olur ne olmaz, kendinize acımasanız bile evde çocuğunuz varsa onu riske atmayın, vurdurun o iğneden. Sonra da bir güzel yıkayın tüylerini.

- Bu ilâç nedir, neden aşı diye tabir edilir, sık sık yaptırmak gerekir mi?

Bu ilâç etken maddesi praziquantel olan bir parazit öldürücüdür. Yani barsakta ne var ne yoksa siler atar, hayvana iyi bakacak ve kendiniz besleyecek olursanız bir kere yaptırmak yetiyor.

- Peki neden sık sık yapılır deniyor? Hatta birisi yazıda bahsetmiş sitede "var, 6 ayda bir" diye.

Evet bir 6 rakamı var tabii ama ay değil, hafta olacak doğrusu (demek ki adamın konu hakkında kitabî bilgiyle yüzleştiği en son tarih, anfi kapısında o dersin sınavına girerken alel acele karıştırdığı kitap sayfalarından ibaret. Eh sırf ders geçmek için de bir şey öğrenilirse bu kadar kalıyor demek ki. Keşke cevap yazarken biraz baksaydı.)

Şöyle anlatayım: İğneyi vurdunuz paraziti temizlettiniz ve hayvana hemen keseyi yedirdiğinizi var sayalım. O kesenin barsakta açılıp echinecocsus'un yumurta yapacak ergenliğe ulaşması 6 hafta sürüyor. Yani keseyi ağızdan aldığı an ile yumurta çıkışı arasında 6 hafta var. Bu süre zarfında hayvanını öp, okşa istersen tüyünü yala bi şey olmaz.

Neymiş? Echinococcus'da prepatent süre (yani mendaburun olgunlaşıp tehlike arzedecek hale gelmesi süresi) 6 hafta imiş (6-9 hafta diye geçer literatürde, riske atmamak için minimumu seçiyorum ben).

Yukarıda hep Echinococcus granulosus granulosus'u anlattık. Halbuki bu familyanın bir kardeşi daha var. Onun da adı Echinecoccus multilocularis, adından da anlaşılacağı gibi bu biraz daha tehlikeli ve belâ lı, nedeni, arakonakçıda birden fazla kese oluşturabiliyor oluşu.

Meselâ insanın karaciğerinde bir kese oluştursa buradan parçalar kopup civar organlara meselâ beyine atlama riski var. Üstelik kesenin sağlam bir kapsülü olmadığı için diğeri gibi ameliyatla kolayca alınamıyor bu yönüyle çok tehlikeli. Üstüne üstlük bu parazitin prepatent süresi 4 hafta, yani yukarıdakinden de kısa. Bu nedenle E. Multilocularis'in bulaşma riskini göze alarak yukarıda geçen 6 haftalık süreyi 4 hafta olarak esas almakta yarar var.

Bunun dışında çeviriminde, gelişiminde, konakçısında-arakonakçısında, tedavisinde fark yok.

- Peki keseyi insan yese bir şey olur mu, hasta olur muyuz, bizim barsaklarımızda parazit olur mu?

Olmaz, hiç bi şey olmaz echinecoccus etoburların paraziti olup başka canlılarda tutunamıyor insan keseyi yerse atılır gider bir zarar vermez.

- Köpekler ya da kediler kendi parazitlerinin yumurtalarını yeseler onlarda da kese olur mu? Kist hidatik olurlar mı?

Olmaz, yumurta atılır gider kese oluşumu otobur hayvanlarda ve insanda olur.

- İnsanlarda kist hidatik oluşumu süresi nedir? Her yumurta almış insanda olur mu?

Büyük ihtimalle olur. Yaklaşık 6-7 ay bir kuluçka süresi vardır insanda. Bir de kişisel direnç vardır, kişiden kişiye göre değişir. Yukarıda bahsetmiştim barsakdan emilen yumurta kendine yerleşecek yer arar diye. İyi bir yer bulana kadar bazen dirençle karşılaşabilir (immun reaksion). Ayrıca yumurtaların dış ortamda zarar görmemiş olması lâzım ki kist oluşturacak potansiyeli bulunsun. Eksik bir nokta ya da anlaşılmayan bir yön kaldı mı?

Nasıl, efendim?

Parazitin doğal çevriminin bir şemasını çizemez miymişim? Yok daha neler, ama burası veteriners association'ın yayın organı değil ki, bu sitede daha ziyade hayata dair, fikir ve sanat eserleri şeysi üzerine yazılar yer alıyor bilmem ki nasıl olur. Şimdilik bu kadarla idare edin sevgiyle kalın.